ترخیص کالا از گمرک فرایندی اداری و حقوقی است که با آماده کردن مدارک ترخیص کالا، اظهار محموله در سامانه گمرکی، اخذ مجوزهای لازم، ارزیابی و پرداخت حقوق ورودی آغاز می شود و با صدور پروانه و خروج کالا پایان می یابد. برای موفقیت، باید کد تعرفه صحیح، ارزش گمرکی دقیق، بیمه و حمل، و زمان بندی عملیات را همزمان مدیریت کنید تا مراحل ترخیص بدون توقف انجام شود.
مقدمه
در واردات، مرحله تعیین کننده ترخیص کالا از گمرک است؛ جایی که دقت در اسناد، کد HS و ارزش گذاری، تفاوت بین خروج سریع و توقف های پرهزینه را رقم می زند. در این راهنما به شکل اجرایی، از آماده سازی مدارک ترخیص کالا تا تنظیم اظهار، اخذ مجوزها، ارزیابی، پرداخت حقوق ورودی و صدور پروانه را گام به گام مرور می کنیم و با یک تایم لاین ساده، زمان و هزینه را کنترل می کنیم.
مفاهیم پایه که مسیر ترخیص را تعیین می کنند
پیش از هر اقدام، شناخت چند مفهوم کلیدی ضروری است. کد تعرفه HS مبنای طبقه بندی کالا، تعیین حقوق ورودی و نیاز به مجوزهاست. ارزش گمرکی معمولاً بر پایه ارزش سیف محاسبه می شود و پایه محاسبه عوارض است. حقوق ورودی شامل حقوق گمرکی، سود بازرگانی و مالیات هاست. در ترخیص کالا از گمرک انتخاب درست رویه (واردات قطعی، موقت، مرجوعی، پردازش و…) نیز رفتار قانونی و هزینه ها را تغییر می دهد. خطای کوچک در این مفاهیم می تواند کل مراحل ترخیص را متوقف کند یا جریمه به همراه داشته باشد.
- مبنای ارزش گمرکی و نرخ ارز ETS: ارزش مبنا همان CIF است و طبق قانون از نرخ ETS بانک مرکزی در روز اظهار تبدیل می شود (به استناد بودجه ۱۴۰۱ و ابلاغ آغاز محاسبه با ETS از ۹ خرداد ۱۴۰۱).
- حقوق ورودی = حقوق گمرکی + سود بازرگانی + سایر وجوه قانونی. «حقوق گمرکی» در قانون پایه ۴٪ تعریف شده، اما برای بسیاری از اقلام تولیدی و واسطه ای در بودجه های اخیر کاهش تا ۱٪ (و بعضاً ۲٪ در ۱۴۰۳ برای برخی گروه ها) مقرر و با بخشنامه های متعدد اجرا شده است. نرخ دقیق، به فهرست ابلاغی هر سال و ردیف تعرفه بستگی دارد.
- مالیات بر ارزش افزوده: از ابتدای ۱۴۰۳ نرخ عمومی VAT برابر ۱۰٪ است (اکثر کالاها؛ به استثنای فهرست معاف ها و نرخ های خاص).
نمونه محاسبه مرحله به مرحله (فرضی ولی مطابق فرمول ها):
فرض کنید ارزش CIF محموله = 50,۰۰۰ دلار و سود بازرگانی (صرفاً برای نمونه) = 20٪.
- اگر حقوق گمرکی مشمول ۱٪ باشد:
- حقوق گمرکی = 1٪ × ۵۰,۰۰۰ = ۵۰۰
- سود بازرگانی = 20٪ × ۵۰,۰۰۰ = ۱۰,۰۰۰
- جمع حقوق ورودی = ۱۰,۵۰۰
- مبنای VAT = CIF + حقوق ورودی = 50,۰۰۰ + ۱۰,۵۰۰ = ۶۰,۵۰۰
- VAT ده درصد = 10٪ × ۶۰,۵۰۰ = ۶,۰۵۰
- جمع پرداخت های اصلی (بی احتساب هزینه های خدماتی) = 10,۵۰۰ + ۶,۰۵۰ = ۱۶,۵۵۰ دلار
- اگر حقوق گمرکی برای آن ردیف ۴٪ باشد:
- حقوق گمرکی = 4٪ × ۵۰,۰۰۰ = ۲,۰۰۰
- سود بازرگانی = ۱۰,۰۰۰
- جمع حقوق ورودی = ۱۲,۰۰۰
- مبنای VAT = 50,000 + 12,000 = ۶۲,۰۰۰
- VAT ده درصد = ۶,۲۰۰
- جمع پرداخت های اصلی = ۱۸,۲۰۰ دلار
جمع بندی بخش: مبنای محاسبه در ترخیص کالا از گمرک، CIF با نرخ ETS روز اظهار است؛ VAT عمومی ۱۰٪ و مؤلفه «حقوق گمرکی» بسته به قانون سال و ردیف تعرفه ۱ تا ۴٪ می شود. اختلاف واقعی فقط با HS صحیح و جداول سود بازرگانی هر سال روشن می شود.
مدارک ترخیص کالا که باید از قبل آماده شوند
مدارک ترخیص کالا به طور معمول شامل این موارد است: فاکتور و پکینگ لیست، بارنامه و قبض انبار، گواهی مبدا، بیمه نامه، ترخیصیه شرکت حمل، کارت بازرگانی معتبر، مجوزهای سازمانی مرتبط با کالا (مانند استاندارد، بهداشت، قرنطینه و…)، نتیجه آزمایش یا بازرسی در صورت نیاز، و رسید ثبت سفارش.
در ترخیص کالا از گمرک، هر نقص کوچک در مدارک، ارزیابی را متوقف و هزینه انبارداری را افزایش می دهد. پیشنهاد می شود چک لیست داخلی بسازید و پیش از ورود محموله به بندر، اسناد را با اطلاعات بارنامه و اظهارنامه تطبیق دهید تا مراحل ترخیص بدون تعلیق جلو برود.
چک لیست اسناد (۹ تا ۱۲ سند بسته به کالا):
- اظهارنامه واردات قطعی در سامانه EPL
- قبض انبار
- بارنامه (دریایی، هوایی یا زمینی)
- ترخیصیه شرکت حمل
- فاکتور تجاری و پکینگ لیست
- گواهی مبدأ (در صورت لزوم)
- بیمه نامه حمل
- کارت بازرگانی معتبر + کدینگ اولیه در گمرک
- مجوزهای سازمانی (استاندارد، بهداشت، قرنطینه، سازمان انرژی اتمی و…) بر حسب HS
- اسناد تکمیلی احتمالی: نتایج آزمون/بازرسی، کاتالوگ فنی، وکالتنامه محضری، ثبت سفارش
این اقلام دقیقاً همان هایی هستند که در راهنماهای تخصصی و آموزشی ترخیص و صفحات آموزشی EPL فهرست شده اند.
جمع بندی بخش: کامل بودن و تطبیق این اسناد با هم و با اظهارنامه، پرریسک ترین نقاط توقف در ترخیص کالا از گمرک را حذف می کند. قبل از ورود کشتی، چک لیست را با قرارداد فروش و بارنامه تطبیق دهید.
مراحل ترخیص از اظهار تا صدور پروانه (با زمان های مرجع)
در مراحل ترخیص ابتدا با توجه به اسناد، اظهارنامه تهیه و در سامانه گمرکی ثبت می کنید. سپس مسیر ارزیابی تعیین می شود و کارشناس تعرفه و ارزش را کنترل می کند. اگر کالا نیاز به مجوز داشته باشد، اخذ آن همزمان با بررسی انجام می شود. پس از نهایی شدن تعرفه و ارزش، برگه پرداخت حقوق ورودی صادر می شود. پرداخت که انجام شد، صدور پروانه، پته یا مجوز خروج انجام می گیرد و عملیات بارگیری و خروج از انبار صورت می پذیرد.
اگر اختلاف نظر در تعرفه یا ارزش پیش آمد، مستندات فنی، کاتالوگ و سوابق واردات مشابه را ضمیمه کنید. در ترخیص کالا از گمرک، مدیریت زمان و پاسخ سریع به استعلام ها، فاصله بین اظهار تا پروانه را به حداقل می رساند.
- ثبت اظهار در EPL و دریافت کوتاژ.
- تعیین مسیر (سبز/زرد/قرمز) و ارزیابی اسنادی یا فیزیکی.
- اخذ مجوزهای بین سازمانی در صورت نیاز (استاندارد، بهداشت و…).
- بررسی تعرفه و ارزش توسط کارشناس.
- صدور برگه پرداخت و پرداخت الکترونیکی حقوق ورودی.
- صدور پروانه و ترخیص از انبار.
- اعداد مرجع برای زمان و هزینه (منابع بین المللی و داخلی):
- بر اساس شاخص «Trading Across Borders» بانک جهانی (دوره اندازه گیری تا ۲۰۱۹)، در ایران زمان انطباق اسنادی واردات ≈ ۴۰ ساعت (کاهش از ۲۸۴ ساعت در ۲۰۱۶) و زمان انطباق مرزی ≈ ۱۴۱ ساعت؛ هزینه انطباق مرزی ≈ ۶۶۰ دلار گزارش شده است. این اعداد «مرجع تاریخی» هستند و امروز بسته به مسیر، کالا و بندر متغیرند.
- برای کالاهای اساسی در سال های اخیر بارها از «هدف گذاری ۱ تا ۲ روز از اظهار تا آغاز خروج» سخن گفته شده است (اظهار رسمی ۱۳۹۸؛ صرفاً به عنوان معیار هدف).
جمع بندی بخش: توالی استاندارد مراحل در سامانه EPL ثابت است؛ اختلاف زمان به مسیر ارزیابی، مجوزها و کیفیت اظهار بستگی دارد. اعداد مرجع تاریخی بانک جهانی برای برنامه ریزی اولیه مفیدند، اما در پروژه واقعی باید تایم لاین اختصاصی بسازید.
ترخیص کالا از گمرک شامل چه هزینه هایی می شود و چقدر زمان می برد؟
هزینه های اصلی شامل حقوق ورودی، خدمات بندری و انبارداری، بازرسی، آزمایش و کارمزد کارگزار است. طولانی شدن مراحل ترخیص معمولاً به دو دلیل رخ می دهد: ناهماهنگی اسناد یا اختلاف تعرفه و ارزش. برای کنترل هزینه، از ابتدا کد HS را با نظر کارشناس تعیین و ارزش را با فاکتورهای معتبر تقویت کنید.
در ترخیص کالا از گمرک رایج ترین خطاها عبارت اند از: اظهار نادرست، جا افتادن مجوز، عدم انطباق وزن و تعداد، و عدم توجه به محدودیت های استاندارد. راهکار عملی، تهیه تایم لاین از ورود کشتی تا خروج کامیون و قفل کردن تاریخ های حساس (ددلاین انبارداری و هزینه دموراژ کانتینر) است.
- هزینه های قانونی اصلی: حقوق ورودی (حقوق گمرکی + سود بازرگانی + سایر وجوه) + VAT ۱۰٪ روی جمع ارزش گمرکی به اضافه حقوق ورودی.
- مبنای تبدیل ارزی: ETS در روز اظهار. تغییر مبنا به ETS از ۹ خرداد ۱۴۰۱ اجرایی شد.
- میانگین های مرجع زمان/هزینه (بانک جهانی): 40 ساعت اسنادی، ۱۴۱ ساعت مرزی، ۶۶۰ دلار هزینه مرزی (داده تاریخی تا ۲۰۲۰).
خطاهای پر هزینه:
- HS اشتباه یا ارزش غیرقابل دفاع → اختلاف تعرفه/ارزش، جریمه و تأخیر.
- نقص در مجوزهای تخصصی → خواب کالا و افزایش انبارداری.
- عدم همخوانی وزن/تعداد با پکینگ و بارنامه → ارزیابی فیزیکی و برگشت.
راهنمای محاسبه سریع پروژه (برای برآورد بودجه):
- از فروشنده کد HS ۶ رقمی جهانی + مشخصات فنی بگیرید، سپس با جداول ایران تطبیق دهید.
- دو سناریوی حقوق گمرکی ۱٪ و ۴٪ را محاسبه کنید (مثل مثال بخش مفاهیم) تا دامنه هزینه را ببینید.
- برای هزینه های مرزی غیرتعرفه ای (انبارداری، THC، پلمب، بازرسی)، از ترمینال/شرکت حمل همان بندر نرخ روز بگیرید؛ این اقلام محلی و متغیرند.
جمع بندی بخش: ستون هزینه در ترخیص کالا از گمرک سه عدد کلیدی دارد: ETS، نرخ VAT ۱۰٪ و ماخذ حقوق ورودی. هرچه HS و ارزش مستندتر باشد، دامنه عدم قطعیت هزینه کمتر و زمان ترخیص کوتاه تر می شود.
نقش کارگزار، نکات حقوقی و مدیریت ریسک (با KPI های پیشنهادی)
کارگزار معتبر با دسترسی به آخرین رویه ها، پیگیری روزانه پرونده و ارتباط سازمانی، سرعت ترخیص کالا از گمرک را افزایش می دهد. قرارداد شفاف با کارگزار ببندید: دامنه خدمات، SLA زمانی، مسئولیت های اسنادی و محرمانگی. از منظر حقوقی، سوابق مکاتبات، رسیدها و تصمیم های کارشناس را طبقه بندی کنید تا در صورت اعتراض یا تجدیدنظر، مسیر روشن باشد.
برای مدیریت ریسک، قبل از حمل، پیش اظهاری انجام دهید، نمونه اسناد را با فروشنده هماهنگ کنید و اگر کالا حساس است، گزینه بازرسی پیش از حمل را فعال کنید تا مراحل ترخیص در مقصد با سند قابل اتکا انجام شود.
- کارگزار ترخیص: برای تازه کارها توصیه می شود. KPI پیشنهادی:
- «SLAs پاسخگویی» به استعلام ها حداکثر ۴ ساعت کاری،
- گزارش روزانه پیشرفت،
- زمان هدف از کوتاژ تا پروانه برای مسیر زرد ۲ روز کاری (بدون مجوز خاص).
- قرارداد شفاف: دامنه خدمات، محرمانگی، سقف مسئولیت، سازوکار حل اختلاف.
- مدیریت ریسک قبل از حمل: پیش اظهاری، هم ترازی اسناد با فروشنده، بازرسی پیش از حمل برای اقلام حساس، آماده سازی مجوزها همزمان با حمل.
جمع بندی بخش: کارگزار حرفه ای با SLA زمانی مشخص و آماده سازی قبل از حمل، ریسک توقف در ترخیص کالا از گمرک را به حداقل می رساند. KPI های بالا را داخل قرارداد الزام کنید.
چک لیست نهایی ترخیص کالا از گمرک (اجرایی)
- تطبیق فاکتور، پکینگ، بارنامه، قبض انبار، گواهی مبدأ
- کنترل HS و ارزش؛ آماده سازی مستندات فنی برای دفاع تعرفه/ارزش
- اخذ مجوزهای لازم پیش از رسیدن محموله
- دریافت ترخیصیه، کنترل بیمه نامه و جزئیات حمل
- ثبت اظهار در EPL، پیگیری مسیر و پاسخ به استعلام ها
- پرداخت حقوق ورودی، دریافت پروانه، برنامه خروج از انبار
جمع بندی بخش: این چک لیست ۶ مرحله ای، نقشه اجرای روزانه شماست. آن را به برگه کنترل داخلی تبدیل و برای هر محموله علامت گذاری کنید.
جمع بندی نهایی
اگر از ابتدا مفاهیم HS، ارزش و مجوزها را دقیق بچینید، مدارک ترخیص کالا را کامل نگه دارید و مراحل ترخیص را با زمان بندی روشن پیش ببرید، ترخیص کالا از گمرک تبدیل به فرایندی قابل پیش بینی و کم ریسک می شود. چک لیست نهایی این مقاله را مبنای اجرای تیمی قرار دهید و برای پرونده های حساس از کارگزار مجرب کمک بگیرید تا در کنار کاهش هزینه و زمان، کیفیت انطباق قانونی نیز تضمین شود.
منابع و مطالب کاربردی:
اعمال نرخ ETS در محاسبه حقوق ورودی (۹ خرداد ۱۴۰۱): خبر رسمی از گمرک via ایرنا.
آغاز دریافت حقوق ورودی با نرخ جدید ارز (ETS): گزارش ایسنا (قانون بودجه ۱۴۰۱).
نرخ مالیات بر ارزش افزوده ۱۰ درصد در سال ۱۴۰۳: اطلاعیه/خبر سازمان امور مالیاتی (INTA).
کاهش «حقوق گمرکی» برخی اقلام به ۱٪ (مواد اولیه، واسطه‌ای، قطعات و تجهیزات): متن و ارجاع به ابلاغیه (فهرست ۳۳۹۲ ردیف) در پایگاه قوانین.
روش‌شناسی و ارقام مرجع «Trading Across Borders»: صفحه موضوعی بانک جهانی (Doing Business) و PDF کشور ایران (اعداد تاریخی زمان/هزینه)
مرجعیت نرخ ETS در بانک مرکزی: صفحات بانک مرکزی شامل خبرهای مرتبط با نرخ ETS و صفحه نرخ‌ها (برای اتکای زمانی/سازمانی).
سوالات متداول و پرتکرار در مورد ترخیص کالا از گمرک
-
ترخیص کالا از گمرک چقدر زمان می برد؟
بسته به تکمیل بودن اسناد، نیاز به مجوزها و تراکم ارزیابی، از چند ساعت تا چند روز متغیر است. پیش اظهاری و آماده بودن مجوزها زمان را کوتاه می کند.
-
مدارک ترخیص کالا دقیقا شامل چه مواردی است؟
فاکتور، پکینگ لیست، بارنامه، قبض انبار، گواهی مبدا، بیمه نامه، ترخیصیه، کارت بازرگانی، مجوزهای سازمانی و رسید ثبت سفارش. ممکن است برای برخی کالاها مدارک تکمیلی لازم باشد.
-
اگر در مراحل ترخیص اختلاف تعرفه پیش بیاید چه کنیم؟
مستندات فنی، کاتالوگ، استاندارد محصول و سوابق واردات مشابه را ارائه کنید و در صورت نیاز از مسیر تجدیدنظر استفاده کنید.
-
چطور هزینه های ترخیص کالا از گمرک را مدیریت کنیم؟
تعرفه صحیح، ارزش قابل دفاع، برنامه زمان بندی، پیشگیری از دموراژ و استفاده از کارگزار حرفه ای مهم ترین عوامل کنترل هزینه هستند.
-
آیا بدون کارگزار می توان مراحل ترخیص را انجام داد؟
بله، ولی برای تازه کارها توصیه می شود حداقل در پرونده های اول از کارگزار استفاده کنند تا ریسک تاخیر و جریمه کاهش یابد.
